Merhabalar değerli tarih dostları.
Ülke olarak seçim gündemini geride bırakmış olsak da, arşivlerde yer alması gerektiğine inandığım için eski seçimlerle ilgili yazılarıma bir süre daha devam edeceğim. Bu hafta1950 seçimleri ile devam ediyoruz.
Ülkemizin hakim güvencesi altında gerçekleştirilen ilk seçimi olan 14 Mayıs 1950 seçimleri Türkiye için bir dönüm noktası olmuştur. 27 yıllık iktidara karşı farklı sebeplerle içten içe kaynayan toplumsal tepki kavga ile değil oy vererek, sandıklarla son bulmuştur.
O güne kadar dünya tarihinde, bir iktidarın demokratik seçimlerleel değiştirdiği görülmediği için 14 Mayıs 1950 seçimleri litaratüre “Beyaz İhtilal “ olarak geçmiştir.
CHP’nin iktidarı kaybetmesinin en önemli sebebi şüphesiz ekonomiydi. II.Dünya Savaşı’nın başlamasıyla savunma giderlerine önemli bir meblağ ayrılmış, takip edilen politikalar neticesi enflasyon artmıştı. 1940 ‘da Milli Koruma Kanunu, 1942’de Varlık Vergisi, 1943’de Toprak Mahsulleri gibi yeni vergiler halkın belini daha da bükmüş veCHP’ye karşı çok sert bir muhalefetoluşturmuştu.
Diğer sebep ise CHP ile halk arasında yıldan yıladaha da belirginleşen uçurumdu. Öyle ki 1946 seçimlerine kadar hükümet adamları ve yüksek devlet memurları, halktan ayrı vagonlarda seyahat ediyor, özel bir takım vesileler dışında halk içinde görülmüyor, halktan tamamıyla tecrit edilmiş bir halde yaşıyorlardı. 1946 seçimleri sonrası DP’lilerin köylere kadar gittiğini öğrenen CHP Sinop Milletvekili Cevdet Kerim’in şaşırarak "Biz şimdi HasolarınMemoların ayağına mı gideceğiz?" şeklinde verdiği tepkikonuyu özetleyen en çarpıcı örneklerdendir.
1950 seçimleri öncesi CHP'nin, iktidar avantajlarını kullanarak vatandaşlardan oy almayaçalıştığı iddiaların bir kısmı gerçeği yansıtmakta birlikte bir kısmı da CHP'nin seçmeni tanıyamamaktan ötürü yaptığı hataların DP tarafından kullanılmasından ibarettir. Örneğin CHP'nin jiple gittiği köylere DP'lilerin at sırtında gitmiş olmaları köylüye çok daha samimi gelmiş DP'de bunuseçim meydanlarında kullanmayı bilmiştir.
Bununla birlikte örneğinCHP'nin Halkevi ve Halkodalarını kullanarak propaganda yaptığı iddiası ise doğrudur. Mesela 1950 yılı itibariyle sadece Konya'da mevcut olan bulunan Halkevlerinin sayısı 31, Halkodalarının sayısı 187'dir. Ülke genelinde 4322 halk odası olduğu düşünülürse CHP'nin propaganda gücünün ne kadar güçlü olduğu görülebilir.
Örneğin 7 Mart 1950 tarihli Meram Gazetesi’nin haberine göre; Seydişehir Halkevi Başkanının CHP lehine propaganda yapması şikâyet konusu olmuştur. İlçe merkezinde bir ilkokul öğretmeni olan Tayyar Erkoçak, bir taraftan Halkevi Başkanlığını yürütmekte diğer taraftan da DP'nin aleyhinde propaganda yapmaktadır.Gazetede yayınlanan şikâyet mektubunda, Erkoçakmemur olması sebebiyle eleştirilmiştir.Yine aynı gazetenin 20 Şubat 1950 tarihlihaberine göre ise Seydişehir Kaymakamı ve Jandarma Komutanı halka DP’ye üye olmamaları ve oy vermemeleri konusunda baskı yapmaktadır.
Bu iki örnekten de anlayacağımız üzere çok partili dönemle birlikte, öğretmenlerin ve diğer devlet memurlarının CHP propagandası yapmalarıhalk nezdinde CHP'ye karşı artan bir tepki ve nefrete dönüşmüştür.
CHP 1946 seçimleri sonrası, halktan gelen tepkilere göre, o güne devam ettirdiği tutumlarından bir kısmını değiştirmeye kadar vermiştir. Bu değişim 1947 Kurultayında somut bir hale gelmiş, kurultay sonrası halkın ekonomik ihtiyaçları kadar inanç boyutunun da dikkate alınmasına karar verilmiştir.
CHP Konya il teşkilatının, 1950 seçimleri öncesi Konyalılar ile yaptığı toplantılar sonucu bu minvalde genel merkeze bazı önerileri olmuştur. Konya CHP İl Başkanı Mümtaz Ataman tarafından parti genel merkezine 26.7.1949 tarihli bir yazıyla sunulan öneriler şunlardır;
“Halkımızın vicdanî duygularını okşayacağı ve hükümetle partiye bağlılıklarını artıracağı şüphesiz bulunan din eğitiminin önemle ele alınması ve bunun için de;
a. İlkokullarda din tedrisatına önem verilmesi,
b. Bu ders yılı başında ilahiyat fakültesinin derhal açılması”dır.
Bu girişimlerin somut sonuçları da olmuştur. ÖrneğinCumhuriyetin ilk yıllarında tekke ve zaviyeler ile birlikte kapatılan padişah türbelerinin yeniden açılmasına yönelik Konyalı tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı’nın ısrarlı yazıları ve Seydişehirli CHP Milletvekili Sadi Irmak’ın girişimleri neticesinde 677 sayılı kanunda değişiklik yapılarak 1950 yılının başlarında bazı türbelerin açılmasına karar verilmiştir. Açılacak olan türbelerin listesi gazetelerde yayımlanmıştır.
CHP’lilerin seçimler öncesi Konya halkı ve esnafları ile toplantıları olmuş, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü de seçimlere yaklaşık bir buçuk ay kalaKonya'ya gelerek halka hitap etmiştir. Konuşmasında, kendisine CHP'lilerin yapmış oldukları Konya Milletvekilliği adaylığı teklifi için Konyalılara teşekkür etmiştir.
DP cephesine dönecek olursak, yukarda saydığım her bir sebep maddî gücü ve propaganda imkânı kısıtlı olanDP lehine birer oy kaynağına dönmüştür. DP özellikle köylüye verdiği değer sonucu köylerde çok fazla taban bulmuştur. 1949 yılıDP Konya İl Kongresi'nde Himmet Ölçmen’in verdiği bilgiye göre DP 800 köyden 600 tanesinde teşkilatlanmasını tamamlamıştır. DP'nin ana seçim sloganı “Yeter söz milletindir “ en çok köylerde benimsenmiş ve kullanılmıştır.
DP Genel Başkanı Celal Bayar, 1950 seçimleri öncesi Konya merkez, Akşehir, Ilgın,Ereğli'de mitingler düzenlemiştir. DP mitingleri CHP mitinglerine göre daha coşkulu geçmiştir. Örneğin Başhüyükköyünde, Celal Bayar’ı 500 süvari karşılamış yollara halılar serilmiş 21 kurban kesilmiştir.
1950 seçimlerinde Mareşal Fevzi Çakmak Paşa’nın etkisine de değinmeden geçmeyelim. Fevzi Paşa, Milli Mücadele döneminin başarılı komutanı ve Atatürk’ten sonra Mareşal unvanıalan tek paşadır. Cumhuriyetin ilanı sonrası da asker kimliğinde kalmaya devam ederek uzun yıllar Genel Kurmay Başkanlığı yapmıştır. Atatürk’ün ölümü sonrası İsmet İnönü ile yıldızı barışmamış ve İnönü 1944 yılında kendisini emekli etmiştir.
İnönü’ye tepki olarak siyasete giren Fevzi Paşa, 1946 yılında DP’den milletvekili seçilerek meclise girmiştir. 1948 yılında Millet Partisi’ni kurarak fahri başkanı olmuştur. Millet Partisi, DP’ye göre çok daha sert bir muhalefet izlemiş, DP’yi “CHP’nin anlaşmalı partisi” olmakla suçlamıştır Zaten MP’lilerin bir kısmı “Sert” muhalefet yaptıkları gerekçesi ile 1948’de DP’den ihraç edilen üyelerden oluşuyordu.
Fevzi Paşa’nın siyasete asıl etkisi vefatı ile olmuştur. Seçimlere bir ay kala vefat eden Fevzi Paşa’nın, ölüm haberinin devletradyosundaduyurulmasının ardındanmüzik yayınına devam edilmesi halkta büyük bir tepkiye neden olmuş halk sokaklara dökülmüştür. Ertesi gün paşanın Eyüp Sultan Camii’nden kaldırılan cenazesine yüz binlerce kişi katılmış İnönü aleyhine sloganlar atılmış, CHP binalarına saldırılmıştır. Protestolar esnasında topluca Arapça Ezan okunmuş, bu sebeple 25 kişi gözaltına alınmıştır. (Bkz; 14 Nisan 1950 tarihli Akşam Gazetesi)
Millet Partisi, DP gibi sahada teşkilatlanamamıştı, seçim sonuçlarına çok büyük bir etki yapacağı düşünülmüyordu. Fevzi Paşa’nın vefatı ve sonrasında yaşananlarınetkisi ise büyük oldu. İnönü’ye karşı yükselen nefret oyları DP'de birleşti. DP’deezan konusundaki tepkiye kayıtsız kalamadı, hükümet görevini devraldıktan sonrailk icraatı Arapça Ezan yasağını kaldırmak oldu.
Seçimler ülke genelinde %89 katılım ile gerçekleşmiş;DP % 53.34 oy oranı ile 408 milletvekili,CHP%39,9 oy oranı ile 69 milletvekili,, MP %3,1 oy oranı ile 1 milletvekiliçıkartmıştı. Konya’nın 16 milletvekilliğinin tamamını DP kazanmıştır. Yeni oluşturulan mecliste seçim sonucunda Celal Bayar Cumhurbaşkanı seçilmiş, Adnan Menderes Başbakan olarak atanmıştır.
Seçim sonrası bir kısım CHP'lilerin oylarını DP'ye verdikleri ve ancak bu şekilde "CHP'nin ıslah olacağını” düşündükleri basına yansımıştı. Hatta CHP’de başbakanlık yapmış olan Şemsettin Günaltay'ın CHP'nin seçimi kaybetmesine sevinerek "Oh olsun, bu bina yıkılmadan onarılmaz" dediği nakledilmişti.
1950 seçimleri sonrası Konya’dan seçilen DP milletvekilleri ve doğum yerleri şu şekilde sıralanmıştı;
Fahri AĞAOĞLU; Şarkikaraağaç. Rıfat ALABAY; Ereğli. Hidayet AYDINER; Taşkent.
Kemal ATAMAN; Beyşehir. Sıtkı BURÇAK; Erzurum. Abdi ÇİLİNGİR; Ermenek.
Ömer Rıza DOĞRUL; Kahire.Ziyad EBUZZİYA; İstanbul. Ziya BARLAS; İstanbul.
Remzi BİRAND; Karaman. Ali Rıza ERCAN; Akören. Saffet GÜROL; Konya.
Tarık KOZBEK; Edirne. Muammer OBUZ; Konya. HimmetÖLÇMEN; Konya
Nazif YİĞİTER; İstanbul.Murat Ali ÜLGEN; Konya
Yeniden görüşmek dileğiyle.
Muhammed Kemal Erdem
Youtube : @mkemalerdem
İnstagram /Fbook: @eski_seydişehir& @eski_konya
- YararlanılanKaynaklar;
- ProfDr Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, 2010
- Ömer Akdağ, Konya’da Çok Partili Dönem Genel Seçimleri , Palet Yay, 2011
- Mehmet Ali Birand, Demirkırat, Can yay 2016
- ProfDr Rıdvan Akın,Türkiyenin Siyasal Gelişmeleri 1923-2018, Nora Kitap 2022
